«مردم و نمادهای مذهبی در شهر» عنوان نوشتاری است از سیمین فرو غ زاده- عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی خراسان رضوی؛ متن کامل این یادداشت را در ادامه می توانید بخوانید:

 این روزها حضور نمادهای دینی عنصر الزامی و جدایی ناپذیری در شهر ها و به خصوص شهر های مذهبی شده است. این نمادها گاه در عمل انسان ها دیده می شود و گاه جنبه فیزیکی داشته و در جای جای مختلف شهر تعبیه شده اند. همه این نمادها به هر شکل و شیوه ای که باشند یک هدف دارند و آن القای حس معنوی ودینی به انسان ها است.اما نکته قابل تامل آن است که توجه صرف به زير ساخت هاي لازم برای طراحی فضای شهر از حیث القای حس دینی و معنوی کافی نیست و ایده آل آن است که برداشت و تلقی از فضای شهر توسط شهروندان ساکن و حتی مسافران آن شهر به گونه ای باشد که پذیرای این فضا باشند و آن را مثبت ارزیابی کنند. از سوی دیگر مدیران و برنامه ریزان شهر نیز در صورتی می توانند بر اساس یک برنامه ریزی دقیق و هماهنگ به تقویت و توسعه دینی و معنوی فیزیک شهر بپردازند که از وضعیت فعلی پذیرش و ارزیابی این فضا توسط ذی نفعان اصلی آن مطلع باشند.

به این منظور در سال گذشته پژوهشی در شهر مشهد انجام شد که هدف اصلی آن شناسایی دیدگاه شهروندان، زائران ایرانی و نخبگان حوزوی و دانشگاهی شهر مشهد نسبت به دینی و معنوی بودن فضای شهر مشهد بود.در این پژوهش برای سنجش ادراک یا تصوير ذهني سه گروه مذکور، طبق مدل پیشنهادی کانتر که از پیشگامان مطالعات ادارکی معماری و طراحی شهر است،مقیاسی ساخته شد که در آن، محیط شهری به مثابه یک"مکان" متشکل از سه عنصر اصلی فرم عملکرد و معنا در نظر گرفته شد.منظور از فرم (انطباق معماری شهربا معماری اسلامی، القای حس معنوی درمبلمان و کالبد شهر به مخاطب، میزان دسترسی و استقرار متناسب اماکن مذهبی در شهر)،عملکرد(کیفیت تعاملات انسانی ساکنان و زائران،شیوه برگزاری رویدادهای مذهبی شهر) و معنا (میزان وضوح و خوانایی وکفایت نشانه های راهنمای اماکن مذهبی در شهر)بود.این تحقیق نتایج جالبی را نشان داد که قصد داریم دراین نوشتارمختصری به آن ها اشاره کنیم.

 یافته­های این تحقیق نشان داد زائران در مقایسه با شهروندان مشهدی و نخبگان دانشگاهی و حوزوی فعال در شهر مشهد ادراک مثبت تری نسبت به میزان دینی و معنوی بودن فضای حاکم در شهر مشهد(درسه بعد فرم، عملکرد و معنا) دارند. در دو بعد فرم و عملکرد پس از زائران، به ترتیب شهروندان و نخبگان دارای تصویر ذهنی مثبتی از شهر بودند.اما در بعد فرم، پس از زائران، ابتدا نخبگان و پس از آن شهروندان قرار داشتند.

این تحقیق نشان داد علاوه بر تفاوت اشاره شده در ادراک سه گروه مورد مطالعه نسبت به میزان دینی و معنوی بودن فضای شهر مشهد،بین زنان و مردان هم تفاوت هایی از این حیث وجود دارد.به گونه ای که زنان در مقایسه با مردان، نسبت به میزان دینی و معنوی بودن فضای شهر مشهد ادراک مثبت تری دارند.همچنین میانگین ادارک افرادی که اصولاً پایبندی چندانی به مناسک دینی ندارند،در سه بعد فرم، عملکرد و معنا کمتر از دیگران است و به موازات افزایش میزان پایبندی به مناسک دینی،میانگین ادارک افراد مورد مطالعه نسبت به فضای شهر در ابعاد سه گانه محیط شهری مثبت می شود.همچنین ادارک افراد دارای کنش مذهبی نسبت به دینی و معنوی بودن سیمای شهر، از ادارک افراد فاقد کنش مذهبی،مثبت تر است.

معنای ضمنی این نتایج، دلالت بر این موضوع دارد که متغیر دین چه از نوع انجام کنش مذهبی باشد و چه میزان پای بندی افراد را نسبت به مناسک دینی نشان بدهد، در ادراک افراد نسبت به محیط شهر تعیین کننده است.از آنجایی که رابطه انسان و محیط یک رابطه دوسویه است، عینیت دین در فضای شهر هم مهم است.شاخص های عینیت دین در شهر را می توان در مکان دینی نظیر بناهایی که با دین پیوند دارد و یا با نمادهای دینی نشانه گذاری شده است،زمان دینی نظیر پخش اذان از مسجد، تحرک های شهری نظیر مناسک جمعی عزاداری، جشن های مذهبی در فضاهای عمومی شهر، زیارت و... و بالاخره سیاستگذاری دینی که از طریق نهادهای سیاست گذار اعمال می شود، مشاهده کرد.

 در اسناد بالادستی به خوبی این مساله را  می توان دریافت که سیاستگذاران شهری به صورت مستقیم و یا تلویحی همواره تلاش می کنند شاخص های عینیت دین در کلان شهر مشهد را در بخش های مختلف مکان و زمان و تحرک شهری، برجسته کنند و این شهر را به عنوان یک شهر دینی و معنوی به نمایش گذارند.اما نکته قابل بررسی هدف گذاری سیاستگذاران شهری مبنی بر آموزش مستقیم و گسترده فرهنگ دینی در سطح شهر و استفاده از همه فضاها برای تبلیغ، گسترش و بسط دین است که این مساله باعث دلزدگی کلیه افراد جامعه اعم از ساکنان و زائران و حتی نخبگان می شود و چون دین همه جا را پر کرده است، امکان قضاوت و درک صحیح از میزان دینی و معنوی بودن سیمای شهر ضعیف می شود. اگر بناست یک فرهنگی دینی ناب در شهر مشهد تقویت شود و مخاطبان این شهر اعم از مجاوران، زائران و نخبگان شهر ادراک خالص و مثبتی از دین و معنویت در سطح شهر داشته باشند باید مانع ورود نمادهای سیاسی و غیر دینی به هریک از شاخص های عینیت دین در شهر شد و از تداخل این عناصر نمادین و سمبلیک در سطح شهر جلوگیری کرد.

نشانه های شهری باید برخوردار از مفاهیم مشترک جمعی باشند و در نخستین مواجه انسان بتوانند با وی ارتباط برقرار کنند. از آنجا که هر نشانه خبر از حقیقتی می دهد که در پس آن پنهان است، لذا پیشنهاد می شود از نمادها و علائم صرفاً مذهبی که تاثیر گذاری بیشتری دارند،به تناوب استفاده شود و این مهم تنها با ایجاد ارتباط بین دین و هنر امکان پذیر است.علاوه بر آن به سبب ورود متداوم و سالانه هزاران زائر به شهر مذهبی مشهد، مدیران شهری باید مراقب رضایت و ثبت درک صحیح و تصویری که زائران از شهر می سازند باشند و از این حیث به تقویت صنعت گردشگری شهر مشهد توجه داشته باشند.